Bij het uitgraven van de bouwkuip voor het nieuwe gemaal Monnickendam in de dam over de Purmer Ee werden eind oktober 2021 de resten van de historische sluis uit de 16e eeuw aangetroffen. In de klei van de dam was het hout onder de grondwaterstand zeer goed bewaard gebleven. Direct is een team van archeologen van Vestigia en specialisten op het gebied van hout, bouwhistorie, historische sluizen en nieuwtijdse scheepvaart met een onderzoeksplan gekomen.

Begin november startten de archeologen van Vestigia met de opgraving van de houten sluisconstructie. In een periode van 3,5 maand is de sluis met een lengte van 36 meter en een breedte van 6,5 meter vrijgelegd en op diverse wijze gedocumenteerd. Het hout is op de gebruikelijke archeologische wijze ingemeten maar ook vastgelegd middels 3D-laserscan en fotogrammetrie.

De constructie van de sluis is nagenoeg geheel opgebouwd uit eikenhout. Door de specialisten bouwhistorie en historische sluizen is een overzicht opgesteld van de benaming van ieder onderdeel van de constructie. Dit leverde direct tijdens het veldwerk al een duidelijke handreiking bij de documentatie van alle onderdelen. De specialist hout kon daarna met het team alle stukken beschrijven en bemonsteren voor dendrochronologisch onderzoek. Twee monsters zijn inmiddels ook gedateerd, waarbij de eerste uitkomsten wijzen op een kapdatum van de eiken bomen rond 1558 – 1570. Het veldonderzoek aan de sluisconstructie is op 1 april 2022 afgesloten.

Naast het onderzoek van de sluisconstructie is sinds augustus 2021 in meerdere dagen ook de opbouw van de dam over de Purmer Ee onderzocht. In het grondlichaam zijn meerdere fases van de aanleg en nadien het onderhoud en versterken van de dam aangetoond. Op 14 april 2022 is het laatste deel van het profiel gedocumenteerd waarna de bouw van het nieuwe gemaal weer in volle sterkte is doorgegaan.

In mei 2022 is begonnen met de uitwerkingsfase van het onderzoek. Na de evaluatie van al de gegevens uit het veldwerk wordt het plan voor de analyse opgesteld. In de komende 1,5 jaar worden de vele vondsten geanalyseerd, het hout nader onderzocht op ouderdom, herkomst en bewerking en wordt een reconstructie van de bouw en het functioneren van de sluis opgesteld. De combinatie van de geschiedenis van de dam en de sluis gaat een mooie bijdrage aan de waterstaatgeschiedenis van Waterland en haar omgeving leveren.